Nhà thơ Hải Như: Quyền lực thi ca

 

Được giới thiệu ông đã ở tuổi 90 nhưng khi gặp ông tôi quên mất mà gọi ông là bác xưng cháu, bởi nhìn ông như chỉ khoảng 65 -70 tuổi. Lối ăn mặc chỉnh chu, áo sơ mi trắng sơ vin và mái tóc muối tiêu càng khiến tôi không nghĩ rằng ông đã ở tuổi xưa nay hiếm. Là thi sĩ nổi tiếng với mảng đề tài về Hồ Chủ tịch, song ông luôn nhắc nhở người đối thoại về những bài thơ tình, bài thơ về quê hương đất nước với hơn 100 bài đã được phổ nhạc. Vừa trở về từ Lễ Hội Hoa Phương Đỏ lần thứ nhất, ông không dấu được vẻ hoan hỉ, ông chính là người đã đặt tên Hoa Phượng Đỏ cho Hải Phòng qua bài thơ được cố nhạc sĩ tài năng Lương Vĩnh phổ nhạc “Thành phố hoa phượng đỏ”. Càng trò chuyện với ông, càng hiểu rằng ông là một nhà thơ chuyên nghiệp. Chuyên nghiệp bởi sự định hướng tư tưởng, ý thức sáng tạo đến thời điểm công bố sáng tác. Là thế hệ nhà báo Cách mạng đầu tiên, sau một thập kỷ cầm bút phản ánh hiện thực, ông quyết định chuyển nghiệp sang làm thơ bởi ông cho rằng tác phẩm văn học sẽ sống cùng năm tháng, còn báo chí chỉ có tính thời điểm mà thôi. Song cho dù ông khẳng định, văn học cho ông quyền hư cấu nhưng điều tối thượng vẫn được ông đặt ra đó chính là những bài học làm người mà thi ca cho phép người sáng tạo quyền lực thức tỉnh độc giả trong đó bao gồm cả nhà cầm quyền.

Một ngày nọ, nói đúng hơn là ngày định đã đến, ông tìm đến đề tài Hồ Chí Minh, và sự xuyên suốt từ định hướng tư tưởng đến phương pháp nghệ thuật đã tạo nên một mảng thơ viết về chủ tịch Hồ Chí Minh đặc biệt của Hải Như, một hình ảnh thi sĩ phản biện về lãnh tụ với những bài học chiêm nghiệm làm người. Ở đây ông có sự lựa chọn rất trúng, rất thông minh bởi nhân vật ông chọn có đời sống hiện thực quá vĩ đại. Song ông cũng lại chọn cho mình một lối đi khác đó là phản biện. Chính điều này đã tạo nên một sự song hành của thi ca với nhân vật Lãnh tụ mà ông soi vào để suy ngẫm về cuộc đời, về cách sống.

DĨ VĂN TẢI ĐẠO

Phóng viên (P.V): Thưa ông, được biết rằng trước khi làm thơ ông là một nhà báo, tại sao sau 10 năm viết hiện thực ông lại chuyển sang sáng tác, làm một nhà thơ?

Nhà thơ Hải Như (N.T. H.N):  Tôi đã tham gia kỳ học báo chí cách mạng đầu tiên mang tên Huỳnh Thúc Kháng. Nhưng rồi tôi quyết định bỏ báo theo thơ. Bởi làm báo là làm chính trị, làm thơ được sáng tạo theo suy nghĩ của mình. Chính trị là thời điểm còn văn học là thời đại. Tôi ý thức được điều đó một cách rõ ràng chứ không lẫn lộn.

P.V: Thưa nhà thơ, ý thức về bản thể nhà thơ của ông như thế nào?

N.T. H.N:  Theo tôi người làm thơ phải ý thức được quyền lực thơ ca và quyền uy thi sĩ… Trước trang giấy nhà thơ không được quên đối tượng cần được thức tỉnh của mình bao gồm cả nhà cầm quyền/ người lãnh đạo. Và tôi đã thực hiện đúng tinh thần đó, nên thơ tôi viết không chỉ dành riêng cho quần chúng số đông, mà trong đó có nhà cầm quyền, nhằm thức tỉnh cả các nhà lãnh đạo.

P.V: Để thức tỉnh được nhà cầm quyền thì nội dung cũng như đề tài, nhân vật của bài thơ phải có tầm hay tứ thơ phải có sức lay động lớn. Và ông đã rất thông minh khi lựa chọn đề tài Hồ Chủ tịch, tình yêu, đất nước- quê hương làm những chủ đề xuyên suốt hành trình sáng tác của mình.

N.T.H.N: Quan điểm văn chương của tôi là không viết người thật việc thật. Nền văn học của chúng ta lâu nay nhầm lẫn giữa văn học và báo chí. Báo chí là hiện thực, văn học là hư cấu. Tôi đã chọn thời điểm cụ Hồ mất và bắt đầu viết về Người cũng là để thể hiện quan điểm về văn học của tôi.  Tôi chưa gặp Hồ Chí Minh và Hồ Chí Minh trong tác phẩm của tôi theo cách cảm và cách nghĩ của tôi.

P.V:  Xin ông nói rõ hơn cách cảm và cách nghĩ về Hồ Chủ tịch trong thơ ông như thế nào?

N.T.H.N:  Tôi làm thơ về Hồ Chí Minh không chỉ làm một hai bài “Chúng cháu canh giấc Bác ngủ, Bác Hồ ơi”, “Một con người hội tụ mọi tinh hoa”,… mà tôi làm đến nay hơn 40 bài, hầu hết đã đăng trên báo Nhân dân. Tôi không làm báo về Hồ Chí Minh, không xưng tụng lãnh tụ mà thông qua nhân vật trong bài thơ của tôi người đọc rút ra được bài học hoặc liên hệ với mình, đó là chức năng của văn học.  Làm thơ về đề tài Hồ Chí Minh, tôi mong muốn được gửi gắm, ký thác những điều suy nghĩ theo năm tháng, cuộc đời. Tôi viết về con người Hồ Chí Minh theo cảm nhận của riêng tôi và gửi gắm vào đó những nỗi niềm của mình chứ không chỉ minh họa cụ Hồ là lãnh tụ và công đức.

NHÀ THƠ PHẢI NGHĨ VỚI ĐẢNG

P.V: Bài thơ đầu tiên ông viết về chủ tịch Hồ Chí Minh “Chúng cháu canh giấc Bác ngủ, Bác Hồ ơi” đã ngay lập tức in đậm dấu ấn thi sĩ trong lòng quần chúng. Bên cạnh sự thành công của bài thơ này, điều gì đã giúp ông vững bước vào đời sống thi ca cũng như khai thác đề tài Hồ Chí Minh?

N.T.H.N:  Sau khi bài thơ này của tôi được đăng tải trên báo Nhân dân (Ngày 20-9-1969), nhiều người đã đến gặp tôi trò chuyện, trong đó có nhà sử học Đào Duy Anh. Ông lớn hơn tôi gần 20 tuổi, nói với tôi một câu bằng tiếng Pháp mà tôi nhớ mãi “Anh đã có đề tài chuyên  chở tư tưởng của anh rồi” và  “Anh cứ tiếp tục làm đi!”. Đề tài chuyên chở tư tưởng của nhà văn, ở đây nhà sử học Đào Duy Anh đã cho rằng đề tài Hồ CHí Minh là cỗ xe chuyên chở tư tưởng của tôi. Và tôi đã theo tinh thần sự khuyến khích đó.  Nhưng nếu như không có Nhà văn hóa Trường Chinh thì tôi không thể tiếp tục hành trình làm thơ với đề tài Lãnh tụ được.

N.T.H.N:  Ông Trường Chinh đã giúp ông điều gì?

P.V:  Sau 45 ngày đăng bài thơ thứ nhất “Chúng cháu canh giấc Bác ngủ, Bác Hồ ơi”, tôi xin gặp ông Trường Chinh, đó là vào tháng 12 năm 1969, để xin được tiếp tục viết thơ về đề tài Hồ Chí Minh. Trong buổi tiếp xúc thân mật đó, nhà văn hóa Trường Chinh có hỏi tôi rằng, “Anh nghĩ thế nào về sự lãnh đạo của Đảng đối với văn nghệ sĩ cũng như văn nghệ sĩ chấp nhận sự lãnh đạo của Đảng như thế nào?”. Tôi đã trả lời ông Năm: “Nhà văn chúng tôi chấp nhận sự lãnh đạo văn nghệ của Đảng với một tinh thần là nhà văn chúng tôi được phép nghĩ với Đảng - nguyên văn tôi nói tiếng Pháp với ông Năm – Trường Chinh cụm từ này là “Réflechir avec notre Partie”, thì ông Năm đã đứng dậy bắt tay tôi và nói “anh nói rất đúng, nhà văn phải nghĩ với Đảng, chúng tôi mong được các anh đóng góp ý kiến”.  Và có lẽ cũng từ đó, tôi bắt đầu làm thơ theo cách suy nghĩ của tôi, đó là nghĩ với Đảng. Nghĩ với Đảng đồng nghĩa là phải phản biện. Nếu như chỉ học Nghị Quyết, đi theo Đảng mà không đóng góp với Đảng thì Nghị quyết đi vào đời sống có thể không trúng. Nhưng rất tiếc những năm tháng 70 của thế kỷ trước, khi thấy tôi nói “nghĩ với Đảng” nhiều đồng nghiệp của tôi nghi ngại nên gần như chỉ có một mình tôi đi con đường phản biện. Nhưng nhờ phản biện mà thơ tôi tồn tại cho đến ngày nay. Đề tài Hồ Chí Minh là cái cớ để tôi nhắc nhở mọi người hãy soi vào nhân cách Hồ Chí Minh để tu dưỡng tư tưởng. Thơ tôi hoàn toàn khác với người cùng thời với tôi ở điểm này.

P.V:  Theo nhà thơ, học tập theo tấm gương Bác Hồ, nhà cầm quyền của chúng ta cần nhất điểm gì?

N.T.H.N: Hồ Chí Minh là một lãnh tụ cộng sản nhưng mang đức độ của một vị minh quân- một nhà vua sáng. Học tập Hồ Chí Minh theo tôi chỉ cần có hai tiêu chuẩn đó là giản dị và liêm khiết. Giản dị thì một vị tu hành cũng có lối sống ấy nhưng liêm khiết - quang minh, chính đại, là đức cần của một người làm quan.  Nhiều nhà lãnh đạo cộng sản hôm nay cần học tập tính liêm khiết của Người/ Bác Hồ. Thời phong kiến cũng có rất nhiều vị quan thanh liêm sống thanh bần, giản dị. Ở chúng ta hôm nay, tìm được vị cán bộ sống thanh bần, liêm khiết hơi khó.

P.V:  Trong dịp Bộ Chính trị chuẩn bị đợt học tập theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh, nhà thơ đang suy nghĩ điều gì đề xuất với Đảng?

N.T.H.N: Tôi nghĩ Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng sẽ đi vào lịch sử khi ra Nghị quyết đúng lúc quét sạch chủ nghĩa cá nhân đang bành trướng trong toàn Đảng, làm suy yếu Đảng. Có lẽ ông Trọng đã nhìn thấy nguy cơ những người cộng sản xa rời tư tưởng Hồ Chí Minh. Ông Nguyễn Phú Trọng đã báo động “đỏ” với những người cộng sản tha hóa. Nhân dân biết hết mà không chịu nhìn ra. Nhưng học tập như thế nào! Với tư cách là một nhà thơ khám phá đề tài Hồ Chí Minh, tôi xin đề xuất ba khẩu hiệu mà theo tôi do Hồ Chí Minh đề ra nhưng chưa viết thành văn bản mà tôi hiểu được trong quá trình nghiên cứu những tài liệu về hành trình sự nghiệp của người. Đó là 3 Không: Không vinh thân phì gia, Không phân biệt đối xử; Không đặc quyền đặc lợi.

P.V:  Khẩu hiệu hay slogan là một trong yếu tố không thể thiếu được đối với một chiến lược truyền thông – tuyên truyền hiện đại. Nhà thơ có thể nói rõ hơn vì sao ông lại rút ra cũng như đề xuất ba khẩu hiệu này?

N.T.H.N: Khẩu hiệu thứ nhất là “Không vinh thân phì gia”. Tư tưởng phương Đông, một người làm quan cả họ được nhờ, đã làm quan thì thân được vinh hiển thay đổi cả vị trí xã hội và kinh tế, gia quyến thì được nhờ vả, được kính trọng lây. Hồ Chí Minh không vinh thân phì gia, bà Thanh- chị ruột ra thăm rồi cũng về quê Kim Liên. Bác không có người thân nào ở cạnh để đề bạt cả, cho đến hết đời vẫn giữ như thế.

Thứ hai là “Không đặc quyền đặc lợi”. Hồ Chí Minh khi làm Cách mạng hay khi làm Chủ tịch nước, Cụ đều sống như những người dân thường. Cả nước đều biết, khi có chính sách đề ra hũ gạo tiết kiệm thì hàng ngày Người cũng bớt một nắm gạo, bớt bữa ăn. Bác sống giản dị như người bình dân không nhà lầu, ô tô, ăn uống cũng đơn giản không đòi tiêu chuẩn riêng. Người không hưởng đặc quyền đặc lợi. Cụ vẫn đi dép lốp, đi xe cũ, mặc áo vá… luôn quan hệ gần gũi với người cận vệ, hàng ngày vẫn cho cá ăn, tưới rau.

Khẩu hiệu thứ ba xuyên suốt cuộc đời Người đó là “Không phân biệt đối xử”. Hồ Chí Minh là người cộng sản nhưng khi thành lập Liên minh Chính phủ, ông đã mời cả những người ở các đảng khác vào như Quốc Dân Đảng, Đảng Xã Hội,… hay không phải đảng viên. Cụ cũng mời các thành phần xã hội tham gia lãnh đạo Đảng, tham gia kháng chiến,…

Về vấn đề kê khai tài sản, tôi thấy Nghị Quyết Đảng đề ra đã lâu nhưng vẫn chưa làm được. Vẫn lúng túng quá. Phải chăng có điều gì khó khăn, khuất tất? Tại sao không học tập Hồ Chí Minh, chúng ta phải thấy rằng đây là một lãnh tụ duy nhất trên thế giới không kê khai tài sản mà công khai tài sản.  Người chỉ xách một cái vali và đôi dép lốp về nước, làm Cách mạng đến khi làm Chủ tịch nước vẫn công khai tài sản từng ấy. Người dân tin cậy Hồ Chí Minh vì ông là lãnh tụ sạch cho tới lúc ông ra đi.

Mong rằng những ý kiến đóng góp cho phong trào Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh của Nhà thơ sẽ được Đảng và Bộ Chính trị lưu tâm. Xin chúc nhà thơ và gia đình thật nhiều sức khỏe, hạnh phúc và xin cảm ơn ông về cuộc trò chuyện thẳng thắn và lí thú này!

Minh Anh thực hiện