Những đồ dụng được sơn bóng, sáng cổ đại nhất được tìm thấy từ thời
Jomon, 12,000-2,500 năm trước đây và gần hơn là những vật dụng bằng gỗ được sơn
bóng láng 5500 năm tuổi, được tìm thấy trên đảo Honshu – hòn đảo lớn nhất và
đông dân cư của Nhật Bản. Ngày nay, Sơn mài rất phát triển và đi vào cuộc sống
hiện đại của người dân Nhật bản không chỉ ở những vật dụng hàng ngày: bát đĩa,
đũa, chậu, bình…, đồ trang trí cao cấp, ... trong kiến trúc nhà ở,… mà còn được
lớp trẻ ưa chuộng trên những đồ trang sức, vòng tay, vòng cổ, vẽ móng tay,
trang trí vỏ điện thoại sành điệu…
Sinh ra và lớn lên ở một cái nôi sơn mài lâu đời bậc nhất thế giới,
song Ando Saeko lại mê mẩn sơn mài Việt nam và xem đây như một cái duyên hạnh
ngộ gắn bó cả cuộc đời không bao giờ từ bỏ. Học Văn học và triết học tại trường
Đại học Waseda (Tokyo, Nhật Bản) … song ra trường Ando Saeko lại làm tiếp viên
hàng không. Năm 1995, một lần dừng chân ở Việt nam, được tiếp xúc với những tác
phẩm hội hoạ sơn mài, cô lập tức bỏ nghề và ở lại Việt nam học vẽ và nghiên cứu
sơn mài. Cuộc hành trình mải miết đến nay đã 18 năm, cô giờ đã thành thục và am
hiểu về sơn mài Việt Nam chẳng kém gì những hoạ sĩ bản địa đam mê và gắn bó cuộc
đời với sơn mài. Người hoạ sĩ sơn mài, ngóng thời tiết như nhà nông “trăng quầng
trời hạn, trăng tán trời mưa”, và Ando giờ cũng đoán được đến 70% ngày nào phủ hợp để làm vóc, phủ sơn, để vẽ-
mài ra mài vào dù thời tiết Hà Nội thay đổi theo ngày, theo buổi.
Người Việt Nam vẫn tự hào về Nghệ thuật hội hoạ sơn mài Việt nam độc
đáo trên thế giới do các hoạ sĩ bậc thầy của trường Cao đẳng Đông Dương, đầu bảng
cụ Nguyễn Gia Trí sáng tạo trên chất liệu và kỹ thuật sơn (ta) mài truyền thống
từ những năm 30 của thế kỉ trước. Từ đây, Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản… cũng
đã du nhập về và đặc biệt Trung Quốc đã đầu tư chiến lược phát triển nghệ thuật
sơn mài rất mạnh, cử nhiều đoàn sinh viên sang Việt nam học tập, nghiên cứu. Họ
đã nhìn thấy ở nghệ thuật sơn mài Việtnhững giá trị lớn lao. Ando Saeko cũng nằm
trong số đó, từ nhận thức đến đam mê cộng với bản năng nghệ sĩ, sự thông minh
và tính kiên định, nhẫn nại, tỉ mỉ của Nhật Bản, Saeko đã trở thành một hoạ sĩ
sơn mài Việt Nam, một người nghiên cứu sơn mài được giới phê bình nghệ thuật thế
giới đánh giá cao những tác phẩm hội hoạ sơn mài của cô.
Dưới đây là cuộc trò chuyện giữa hoạ sĩ, nhà nghiên cứu sơn mài Việt
Nam, Ando Saeko và P.V: Minh Anh về sơn mài Việt nam, sự khác biệt với
sơn mài Nhật Bản trong căn biệt thự nhỏ dãy D khu Ciputra Tây Hồ, Hà Nội, nơi
cô đang cùng gia đình nhỏ cư ngụ. Quan điểm và suy nghĩ của một nghệ sĩ Nhật Bản
đeo đuổi nghệ thuật hội hoạ Việt Nam gần hai thập kỉ nhưng giữ trong mình phẩm
cách và sự kiên định của người Nhật gợi cho chúng ta những suy nghĩ về việc giữ
gìn và phát triển nghệ thuật đặc sắc của dân tộc.
-
Người
Trung Quốc tự hào với thương hiệu gốm sứ made in China; Và người Nhật tự hào với
thương hiệu đồ sơn mài made in Japan. Là một người Nhật, va chạm với nghệ thuật
sơn mài từ nhỏ, vì sao chị lại ham mê sơn mài Việt nam?
Tôi thích vẽ từ nhỏ, và thấy vẽ
thật dễ dàng, có lúc tôi nghĩ sao người ta phải học vẽ nhỉ. Lớn lên, tôi học văn
học và triết học, rồi dự tuyển tiếp viên hàng không để được đi nhiều nơi. Năm
1995 tôi đến Việt Nam, tình cờ được ngắm nhìn những bức tranh sơn mài lấp lánh,
thật kì lạ. Tôi đã gặp duyên và quyết định ở lại Việt Nam tìm hiểu và học vẽ sơn
mài. Song học sơn mài, không thể trong thời gian ngắn, năm nào tôi cũng tự nhủ
học nốt năm nay rồi về. Và giờ tôi đã ở lại Việt nam 18 năm.
-
Chị bắt đầu
học vẽ sơn mài ở đâu?
Tôi học vẽ sơn
mài hiện đại của thầy Trịnh Tuân, rồi sơn mài truyền thống của thầy Đoàn Chí
Trung, Nguyễn Huy Hoàn, học làm vóc cơ bản của thầy Lâm Hữu Chỉnh. Tôi cũng lên
Phú Thọ nhiều lần để học cách lấy sơn. Tôi học đánh sơn, làm vóc tìm hiểu sâu về
chất sơn. Nghệ sĩ có ý tưởng, ý đồ hội hoạ nhưng nếu như mình không biết cắt và
thể hiện thì ý tưởng đó không có giá trị. Không có kỹ thuật và ý tưởng chỉ ở
trong đầu thì cũng không chia sẻ được điều gì cho người xem. Với tôi, học sơn mài
là học cả làm vóc và mài vẽ. Tôi thích tự mình làm tất cả các khâu để có thể nắm
bắt được toàn bộ tác phẩm của mình cũng như làm thật kỹ những phần tôi muốn.
-
Cái khó nhất
đối với chị khi vẽ sơn mài là gì?
Kỹ thuật vẽ sơn
mài rất khó điều khiển, phụ thuộc nhiều vào thời tiết. Sơn không khô thì bạn không
vẽ được đâu. Độ ẩm phải cao sơn mới cứng lại được. Có hôm trời nắng hanh , mát
mẻ rất đẹp, bạn ngạc nhiên khi tôi nói, thôi hôm nay không phù hợp để vẽ đâu, đi
café đi. Thời tiết ở Hà Nội lại rất thất thường, sáng thì trời rất mát đến trưa
lại nắng gắt, chiều tối lại mưa giông… như một trò chơi thách đố với người làm
sơn mài. Nhưng như thế mới thú vị, mới là điều hay nhất mà sơn mài cuốn hút tôi.
-
Giờ thì chị
đã nắm được bao nhiêu phần thắng trong trò chơi với thời tiết Hà Nội rồi?
Với kinh nghiệm
của tôi đoán chính xác 70% thời tiết phù hợp làm sơn mài. 30% còn lại có khi đẹp
hơn dự đoán, có khi thất bại hơn.
-
Người Nhật
chê sơn Việt Nam kém chất lượng và ngại nhập khẩu. Là một người trong nghề chị
đánh giá sự khác biệt giữa sơn ta và sơn Nhật Bản nói riêng và nghệ thuật sơn
mài Việt Nam với Nhật Bản như thế nào?
Về kỹ thuật cơ
bản giống nhau. Về sơn cùng chiết xuất từ tự nhiên. Nhưng có thể do khí hậu, địa
chất, sơn Nhật Bản (không phải sơn công nghiệp – sơn Nhật như ta thường gọi) rắn,
chắc, đánh bóng và độ bền cao, rất phù hợp
với việc làm đồ dùng, gia dụng…. Tôi vẫn nói với mọi người ở Nhật rằng, sơn của
Việt Nam không phù hợp làm đồ dùng, vật dụng nhưng rất tuyệt vời cho vẽ và rất
phù hợp khi sử dụng ở khí hậu Việt Nam. Màu sắc được thể hiện đa dạng vì có thể
bôi và mài nhiều lớp sơn để tạo ra nhiều mảng màu khác nhau. Còn Nhật Bản phải
cho lòng trắng trứng, đậu phụ làm mềm sơn đi mới vẽ được như kiểu Việt Nam.
-
Từ khi mới
tiếp xúc với nghệ thuật sơn mài Việt Nam (1995) đến nay đã gần 20 năm, chị đánh
giá nghệ thuật sơn mài Việt Nam phát triển như thế nào?
Khi tôi đến Việt
nam lúc đó, người Việt nam đã rất tự hào về nghệ thuật sơn mài, trước đó hàng
chục năm đã có nhiều cuộc triển lãm ở châu Âu được đánh giá rất cao. Nhưng giờ
mọi việc đã thay đổi nhiều. Khó kiếm sơn ta chất lượng tốt. Nghệ nhân sơn mài
ngày càng ít. Làng nghề chủ yếu là những thanh niên không biết làm việc gì khác
đành làm nghề sơn kiếm sống. Hoạ sĩ trẻ muốn làm sơn mài nhưng không thể làm vóc.
Một tác phẩm sơn mài đẹp về kỹ thuật sơn mài, về sơn là rất hiếm. Kỹ thuật và
tri thức nghề sơn không được chú trọng. Nam hiện giờ giống như Nhật Bản trước đây,
chỉ quan tâm làm kinh tế, đánh giá đồ nhập cao hơn của mình nhưng khi Việt Nam
phát triển bằng Nhật Bản bây giờ, có thời gian nghĩ về truyền thống, về nghệ
thuật thì mất rồi. Chúng tôi cũng vậy, giờ phải đi sang nước khác để ngắm nhìn
lại những tác phẩm nghệ thuật đặc sắc của mình.
-
Thực tế,
có khoảng gần 300 hoạ sĩ Việt nam làm sơn mài, họ không thường xuất hiện trên
báo chí hay làm triển lãm ồn ào. Chẳng hạn như thầy của chị anh Trịnh Tuân mỗi
năm thường làm 1-2 triển lãm ở nước
ngoài và tổ chức các sự kiện nghệ thuật xã hội. Và ở Việt Nam cũng có rất nhiều
trường phái làm sơn mài cũng như họa sĩ nổi tiếng trong dùng sơn công nghiệp vẽ.
Trong hội hoạ, chất liệu chỉ là phương tiện, chị nghĩ như thế nào về quan điểm
này?
Theo kinh nghiệm
của tôi, nguyên tắc hợp lí và truyền thống bao giờ cũng đúng. Đối với sơn mài,
với tôi, cái đẹp của sơn mài là chất sơn, là cái không thể thay thế được với cái
gì khác. Nên khi tôi vẽ tranh không chú trọng quá nhiều vào ý tưởng mà tôi thường
cố gắng sắp xếp các kỹ thuật trên một bức tranh như thế nào. Cái hạn chế không
phải là điều mình ghét bỏ mà từ hạn chế đó mình nghĩ ra một cái gì mới. Hạn chế
là cơ hội để mình nghĩ ra cái gì đó mới. Trước đây, tôi vẫn nhận là mình theo
nghệ thuật sơn mài truyền thống, nhưng giờ đi đâu tôi cũng nhận mình là hoạ sĩ
sơn mài Việt Nam hiện đại. Nghệ thuật hội hoạ sơn mài Việt Nam mới có gần 100 năm
nay thôi và đến giờ các nghệ sĩ vẫn tiếp tục sáng tạo, phát triển nghệ thuật hội
hoạ sơn mài hiện đại chứ không bám theo phong cách cổ truyền như ở Nhật Bản.
-
Nhìn lại
những bức tranh sơn mài của mình cũng như chặng đường học tập, sáng tác tranh sơn
mài Việt Nam, chị muốn chia sẻ điều gì với độc giả Việt Nam?
Tôi muốn vẽ
tranh sơn mài đến chết, không bao giờ dừng hay thay đổi. Nhưng tôi cũng đang rất
lo lắng khi nguyên liệu và dụng cụ vẽ sơn mài chất lượng ngày một hiếm đi.
Tôi đang rất hồi
hộp cho triển lãm tranh sơn mài “Nhật Bản trong tôi” vào tháng 9 tới. Sau 18 năm
học tập, vẽ và quảng bá nghệ thuật sơn và hội hoạ sơn mài Việt Nam, đây là lần đầu
tiên tôi làm triển lãm về đề tài Nhật Bản để giới thiệu thẩm mỹ và triết học của
người Nhật Bản trong tác phẩm của tôi. Triển lãm này, tôi sẽ trưng bày nhiều tác
phẩm sơn mài kích cỡ nhỏ. Người ta thường không lưu tâm đến những bức tranh nhỏ,
coi như đồ lưu niệm và xếp ở những góc ít được quan tâm, nhưng thế giới rộng lớn
thường được nhìn trong lăng kính, những vật rất nhỏ, là phong cách của người Nhật
vậy.
Minh Anh thực hiện
